Hersenvliesontsteking

Wat is een hersenvliesontsteking?

Hersenvliesontsteking door een bacterie

Een hersenvliesontsteking door een bacterie is een zeldzame maar ernstige ziekte. Veel soorten bacteriën kunnen deze ziekte veroorzaken, maar ongeveer 85% komt door de pneumokokbacterie of de meningokokbacterie. Ons lichaam draagt deze en veel andere bacteriën bij zich. Dat kan op zich geen kwaad. Maar het kan zijn dat je opeens in één keer ziek wordt van deze bacteriën. Je loopt een hoger risico op een hersenvliesontsteking als je een mindere conditie hebt of een slechtere weerstand.

Het is belangrijk de ziekte snel te herkennen en te behandelen. Een hersenvliesontsteking ontstaat vaak snel en je kunt er binnen een paar uur al heel ziek door worden. Veel mensen met een hersenvliesontsteking hebben ook een bloedvergiftiging.

Hersenvliesontsteking door een virus

Wanneer een hersenvliesontsteking is veroorzaakt door een virus, word je meestal niet zo ziek. Maar de klachten kunnen wel heftig zijn, met bijvoorbeeld hoofdpijn en misselijkheid. Een groot deel van de mensen herstelt volledig, maar helaas hebben sommigen langer last van klachten zoals, hoofdpijn, overprikkeling of concentratieproblemen.

Ontsteking van de hersenen door een virus (encefalitis)

Een virus kan ook leiden tot een ontsteking van de hersenen zelf (dus niet het hersenvlies). Dit is een ernstige ziekte. Hierbij komen mensen met klachten als epilepsieaanvallen, koorts en gedragsveranderingen, of zelfs in coma op de spoedeisende hulp. Zo’n hersenontsteking (encefalitis) is een ernstige ziekte die kan leiden tot hersenschade en overlijden. Zijn zowel de hersenvliezen als de hersenen ontstoken, dan spreken we van meningo-encefalitis.

Waarschuwing

Let op: elke seconde kan tellen bij een hersenvliesontsteking dus bij twijfel bel het alarmnummer 112.

 

Je herkent het met name aan hoofdpijn, slaperigheid of minder goed reageren en een stijve nek. Soms zijn er kleine vlekjes op de huid (bij meningokokken – zie hieronder). Je moet dan zo snel mogelijk naar het ziekenhuis.

 

In het ziekenhuis kan de arts de iemand onderzoeken en starten met behandelen. Herken je kenmerken van een hersenvliesontsteking bij jezelf of bij een ander? Bel dan direct naar de huisarts of bel alarmnummer 112.

 

Ken je iemand in je omgeving met een hersenvliesontsteking? Maak je je ongerust over de gezondheid van jezelf of je gezin? Neem dan contact op met de GGD in jouw buurt. Je vindt het telefoonnummer van de GGD in jouw buurt op de website van de GGD.

 

 

Let op bij kleine vlekjes

Rode of paarse vlekjes op je huid kunnen onderhuidse bloedinkjes zijn die je niet kunt wegdrukken. Dat kun je zelf testen. Als je een drinkglas tegen het vlekje aanduwt, blijft dit vlekje te zien door het glas heen. Dit is een ernstig teken en kan wijzen op een bloedvergiftiging.

Herkennen van een hersenvliesontsteking

Een hersenvliesontsteking lijkt in het begin vaak op een onschuldige ziekte. Je voelt je bijvoorbeeld grieperig. Je voelt je snel zieker worden. Je krijgt vaak ook koorts en hoofdpijn. Je wordt misselijk en moet overgeven. Je kan ook last krijgen van stijfheid in je nek. Het doet pijn als je je kin naar je borst beweegt. Uiteindelijk word je suf en kan je niet meer goed wakker gemaakt worden. Iemand met een hersenvliesontsteking heeft vaak een aantal van deze klachten, maar niet allemaal.

Hersenvliesontsteking bij baby’s

Ook baby’s kunnen een hersenvliesontsteking krijgen. Bij een baby is de hoofdpijn, nekstijfheid en minder bewustzijn soms moeilijker te herkennen. Wat wel opvalt, is dat de baby zich dan anders gedraagt. Je baby drinkt bijvoorbeeld slecht of kreunt veel. Je baby kan ook prikkelbaar zijn bij het oppakken of het verschonen. Je baby kan ook lusteloos zijn en zich niet melden voor de voeding. Ga bij twijfel met je baby naar de huisarts. Neem bij baby’s van 0-3 maanden met koorts (hoger dan 38.0 graden Celsius) altijd direct contact op met je huisarts.

Baby’s worden tegen de meningokokbacterie en de pneumokokbacterie gevaccineerd in het Rijksvaccinatieprogramma. Dit geeft een goede bescherming tegen deze typen bacteriën die vaker voorkomen. Maar het beschermt niet tegen alle soorten hersenvliesontsteking.

Pas op met een koortslip in de buurt van jonge kinderen

Wanneer je een koortslip hebt, ben je drager van het herpesvirus. Als een klein kind met het herpesvirus wordt besmet, kan het een hersenontsteking krijgen. Je kunt zelfs drager zijn van dit koortslipvirus, zonder er last van te hebben. Pas dus op als je een koortslip hebt of denkt drager te zijn van het herpesvirus. Was altijd goed je handen, voorkom dat je anderen besmet. Gebruik bijvoorbeeld een eigen handdoek. Zoen vooral niet als je een koortslip hebt.

Kenmerken hersenvliesontsteking (bacterie)

Iemand die een hersenvliesontsteking heeft als gevolg van een bacterie, heeft twee of meer van de volgende kenmerken:

Kenmerken hersenvliesontsteking (virus)

Soms noemt men een hersenvliesontsteking ook wel nekkramp. Dit woord nekkramp verwijst naar hoe iemand met een hersenvliesontsteking zit of staat. Iemand met een hersenvliesontsteking houdt vaak het hoofd heel gespannen achterover. En kan soms het hoofd niet helemaal meer naar voren buigen. Maar niet iedereen met een hersenvliesontsteking krijgt zo’n stijve nek.

Diagnose hersenvliesontsteking

Bij een mogelijke hersenvliesontsteking moet de arts het hersenvocht onderzoeken. Dit kan alleen met een ruggenprik. Zo kan je arts ontdekken of je een hersenvliesontsteking hebt. En wat de ontsteking veroorzaakt. Zo kan je behandeling precies worden bepaald.

Bij een ruggenprik wordt een naald tussen twee wervels door in het wervelkanaal ingebracht en wat hersenvocht afgenomen. Dit vocht gaat voor onderzoek naar het laboratorium.

Een ruggenprik maakt duidelijk of je een hersenvliesontsteking hebt. En of de oorzaak een virus is of een bacterie en in het geval van een bacterie, welke bacterie. De uitslag van de ruggenprik kan wel een paar dagen duren. Vóór de ruggenprik moet soms ook een CT-scan worden gedaan. Daarmee kunnen artsen zien of er geen problemen in het hoofd zijn en een ruggenprik veilig is.

De behandeling van een mogelijke hersenvliesontsteking start wel alvast meteen. Op die manier probeert de arts ergere schade te voorkomen en je zo snel mogelijk weer te genezen.

Twijfel je over jouw situatie? Wil je even met iemand overleggen voor je naar de dokter gaat? Neem gerust even contact op met een van onze medewerkers van de infolijn.

Oorzaken van een hersenvliesontsteking

Het is een zeldzame ziekte. Je kunt een hersenvliesontsteking op verschillende manieren krijgen.

Hersenvliesontsteking door een bacterie

Verschillende bacteriën kunnen de oorzaak zijn:

• De meningokok kan de oorzaak zijn (ongeveer 15% van alle gevallen).
• De pneumokok kan de oorzaak zijn (70% van alle gevallen).
• De bacterie Heamophilus influenzae type b (Hib) kan de oorzaak zijn (ongeveer 10% van de gevallen).
  Deze bacterie komt sinds 1993 steeds minder voor door de Hib-vaccinatie, een inenting bij jonge kinderen van het Rijksvaccinatieprogramma.

De rol van je afweersysteem

Ons lichaam zit vol met bacteriën. Dat is eigenlijk goed voor ons afweersysteem (immuunsysteem). De meeste bacteriën zitten onschuldig in je neus- en keelholte. Als je weerstand minder wordt, kunnen er meer bacteriën ontstaan en zich verspreiden via je bloed. Zo’n bacterie kan via de bloedbaan in de hersenen en hersenvliezen terechtkomen, hierdoor kan een hersenvliesontsteking ontstaan.

De meningokokbacterie is besmettelijk en kan nauwelijks buiten ons lichaam leven. Als er een uitbraak is van de meningokokkenziekte dan komt dit vaak voor onder pubers en bij nauw contact in kleine groepen mensen. Denk aan een gezin of concert. Soms wordt er preventief antibiotica gegeven aan mensen die nauw contact hebben gehad met iemand die besmet is met de meningokokbacterie.

De pneumokokbacterie kan zonder klachten te veroorzaken in de keel- of neusholte van gezonde mensen zitten. Maar de pneumokokbacterie kan ook zomaar een infectie veroorzaken. In veel gevallen begint het met een oorontsteking of met een longontsteking.

Risico op besmetting

Bacteriën, zoals de meningokok, verspreiden zich via de lucht (hoesten, niezen, of spreken) of door lichamelijk contact (hand schudden, zoenen). Het kan dus nodig zijn dat mensen in je directe omgeving ook behandeld moeten worden met antibiotica. Dit gebeurt via de Gemeentelijke GezondheidsDienst (GGD) of via de huisarts.

Bijvoorbeeld bij ouderen neemt de kracht van het immuunsysteem af. Zij kunnen makkelijker ziek worden of ontstekingen krijgen. Ouderen lopen ook meer risico door alcoholisme, suikerziekte en behandelingen met medicijnen die je immuunsysteem zwakker maken, zoals Prednison. Tegenwoordig worden ouderen ook gevaccineerd tegen pneumokokken.

Hersenvliesontsteking door een virus

Een virus komt van buitenaf je lichaam binnen, meestal bij verkoudheid of ontsteking van de luchtwegen. Een hersenvliesontsteking door een virus kun je ook op een andere manier krijgen. Bijvoorbeeld na een infectie aan je maag, of je darmen of je longen. Je lichaam kan het virus zelf opruimen, maar dit kan wel dagen duren.

Behandeling hersenvliesontsteking (bacterie)

Bij een bacteriële hersenvliesontsteking moet je snel iets doen. Het is een ziekte waaraan je kunt overlijden. Je moet direct naar het ziekenhuis. De behandeling bestaat meestal uit een infuus en extra medicijnen.

De behandeling start met een of meer soorten antibiotica om de bacterie te doden. Ook krijg je meteen een ontstekingsremmer om de zwelling van de hersenen tegen te gaan. Dat maakt dat de kans op overlijden en schade aan bijvoorbeeld je gehoor minder wordt. Want een ontsteking maakt meestal dat het weefsel groter wordt (opzwellen). Daar is in de schedel weinig ruimte voor. De ontstekingsremmer gaat dit opzwellen zo snel mogelijk tegen.

Als je besmet bent met de meningokokbacterie kom je 24 uur alleen te liggen. Er mag niemand bij je om te voorkomen dat je de bacterie doorgeeft aan een ander. Tijdens deze ‘isolatie’ ben je korte tijd van je omgeving afgesloten. Je wordt natuurlijk goed verzorgd en je krijgt wel bezoek, maar op een aangepaste manier.

De meningokokbacterie wordt overgedragen door intensief en langere tijd contact via de lucht. Bijvoorbeeld door hoesten, niezen, spreken. Maar ook door direct contact zoals bijvoorbeeld bij zoenen, of bij mond-op-mondbeademing. Als jij besmet bent, kan het dus nodig zijn dat je huisgenoten met een antibioticum behandeld moeten worden. Of andere mensen met wie je veel in contact bent geweest. Zij krijgen van de GGD (Gemeentelijke GezondheidsDienst) of van je huisarts een antibioticum. Dit zorgt ervoor dat de bacterie bij hen verdwijnt.

Iedereen wisselt trouwens bacteriën en virussen uit. De kans dat je er ziek van wordt, is heel erg klein.

Behandeling hersenvliesontsteking (virus)

Bij een virale hersenvliesontsteking gaat het meestal binnen één à twee weken beter. De klachten kan je behandelen met pijnstillers, bijvoorbeeld tegen de hoofdpijn. Bij sommige virussen, zoals het herpesvirus, kan de arts een virusremmer als medicijn geven. Voor de meeste virussen werkt dit helaas niet.

Gevolgen hersenvliesontsteking (bacterie)

De gevolgen van een bacteriële hersenvliesontsteking kunnen ernstig zijn. De kans op volledig herstel hangt af van de bacterie en iemands leeftijd en gezondheid. In een op de vijf gevallen overlijdt iemand aan een bacteriële hersenvliesontsteking. In een op de vier gevallen krijgt iemand een beroerte door schade aan bloedvaten in de hersenen. Deze beroerte kan leiden tot serieuze klachten zoals een verlamming of moeite met praten.

Ruim één op de drie mensen met een bacteriële hersenvliesontsteking houdt na de behandeling last van de gevolgen, zoals gehoorverlies en trager denken. Dat heeft grote gevolgen voor hun dagelijkse leven. Deze gevolgen vallen onder de naam niet-aangeboren hersenletsel (NAH).

Mogelijke gevolgen van een hersenvliesontsteking door een bacterie zijn:

Naast besmetting met de meningokokbacterie kan ook een ernstige bloedvergiftiging (sepsis) optreden. Hierbij kan ernstige schade ontstaan aan organen en ledematen, wat kan leiden tot mogelijke amputatie van ledematen. Dit komt heel weinig voor.

Gevolgen hersenvliesontsteking (virus)

Meestal is een virale hersenvliesontsteking een onschuldige ziekte. Het virus is na een paar dagen weg, de ontsteking kan binnen een à twee weken over zijn. Het merendeel van de mensen heeft geen klachten meer als ze beter zijn.

Ee op de vijf mensen heeft langer klachten, die meestal bestaan uit concentratieproblemen, vermoeidheid of overgevoeligheid voor licht en geluid. Dit kan in de loop van de tijd verbeteren.

Mogelijke gevolgen van een hersenvliesontsteking door een virus zijn:

Laura werd vlak voor haar 31e verjaardag getroffen door een hersenvliesontsteking

Na 3 weken ziekenhuis en 4 maanden revalidatie ging de nieuwe Laura haar leven beginnen. Een ontdekkingstocht naar haarzelf, haar mogelijkheden en beperkingen.

Voor haar is leven met NAH een uitdaging en een enorme zoektocht die gepaard gaat met veel gelach, waardevolle inzichten, verrassende wendingen maar ook angst en verdriet.

Ze blogt hierover op onze website. Ze wil door middel van haar blogs andere mensen met niet-aangeboren hersenletsel verder helpen.

Lees de blogs van Laura

Vooruitzichten hersenvliesontsteking (bacterie)

Een hersenvliesontsteking door een bacterie wordt meteen door artsen behandeld, meestal in het ziekenhuis. Hoelang het duurt voor je beter wordt, verschilt van persoon tot persoon. Je hebt ook kans op een beroerte door schade aan de bloedvaten of een wisselende bloeddruk. Als dit gebeurt dan is dit meestal in de eerste drie weken.

Je hebt kans dat je verder moet herstellen (revalideren) buiten het ziekenhuis voor je weer naar huis kan. Deze revalidatie kost tijd. Daarbij wordt ook na een paar maanden onderzocht of je problemen hebt met leren, ergens de aandacht bij houden of moeite hebt met iets onthouden. Als dat zo is, krijg je daar hulp bij.

Soms wordt je helemaal beter. Dan kun je weer normaal verder met je leven. Maar vrij veel mensen houden in het begin wel last van vermoeidheid, concentratieproblemen of slaapstoornissen. Dit neemt in de loop van tijd af. Je hebt tijd nodig om bij te komen. Het kan echt weken tot maanden duren voor je klachten minder worden en het kan ook voorkomen dat je levenslang klachten houdt.

Vooruitzichten hersenvliesontsteking (virus)

Een hersenvliesontsteking door een virus gaat vaak vanzelf weer over. Als je voldoende rust neemt, kan je lichaam van binnenuit vechten tegen het virus. Je geneest dan meestal binnen één à twee weken.

Tips voor mensen met hersenvliesontsteking

• Vraag je huisarts of de GGD hoe besmettelijk je bent.
• Als je besmettelijk bent: voorkom dan dat je andere mensen besmet. Zorg daarom voor een goede hygiëne. Was je handen regelmatig goed met een antibacteriële zeep. Voorkom dat je per ongeluk bestek, borden of handdoeken van elkaar gebruikt.
• Neem de tijd en rust om beter te worden, voorkom dat je jezelf overbelast.
• Het kan fijn zijn om met andere mensen met een hersenvliesontsteking te praten. Om ervaringen uit te wisselen bijvoorbeeld, of om elkaar tips te geven. Dat kan bij een patiëntenvereniging, zoals Hersenletsel.nl.
• Vraag hulp aan je omgeving: je hoeft niet alles zelf te doen en regelen. Vertel een aantal naasten je hele verhaal. En durf anderen om hulp te vragen wanneer je dat nodig hebt.
• Zorg voor rust, ritme en regelmaat: een dagelijks ritme is erg belangrijk. Probeer daarom elke dag rond dezelfde tijd op te staan en naar bed te gaan. Dit zorgt voor een betere slaap.

Tips voor naasten, zorgprofessionals en omgeving van mensen met hersenvliesontsteking

Voor partners en familie kan het net zo moeilijk zijn om met gevolgen van een hersenvliesontsteking om te gaan als voor iemand met een hersenvliesontsteking zelf. De patiëntenvereniging Hersenletsel.nl en Stichting ITSME zijn er voor mensen die hetzelfde meemaken (‘lotgenotencontact’). Daar kun je met je familie terecht voor hulp en sociale steun.

Zorgen voor naasten, ook wel mantelzorg genoemd, is voor de meeste mensen logisch. Als één van je kinderen een hersenvliesontsteking krijgt, is dat spannend en niet altijd even makkelijk. Als één van je vrienden hiermee te maken krijgt, wil je uiteraard graag helpen. Soms kun je meer doen dan je denkt. Ook als collega of werkgever. Mantelzorg is hulp die verder gaat dan wat de overheid ‘gebruikelijke hulp’ noemt. Hieronder een paar tips.

Tips voor mantelzorgers

• Let op klachten en neem bij twijfel direct contact op met de huisarts of met de Spoedeisende hulp.
• Is iemand besmettelijk? Neem in dat geval maatregelen voor een goede hygiëne; zorg dat iemand anderen niet kan besmetten. Voorkom dat je per ongeluk bestek, borden of handdoeken van elkaar gebruikt. En even niet zoenen.
• Als kinderen weer beter zijn ontwikkelen ze soms problemen met gedrag en met hun aandacht. De prestaties in het leren kunnen achteruit gaan. Kijk wat goed gaat. Wees niet te beschermend voor je kind.
• Houd rekening met blijvende klachten. Sommige klachten zijn onzichtbaar voor jou als naaste.
• Zorg ook goed voor jezelf. Geef op tijd je grenzen aan.
• Vraag aan familieleden of aan vrienden om mee te helpen bij de zorg voor je naaste. Mensen vinden het vaak fijn als ze kunnen helpen.

Risico verkleinen op een hersenvliesontsteking

Hoe kun je gezond blijven en de kans op een hersenvliesontsteking verkleinen?

De kans om een bacteriële hersenvliesontsteking te krijgen als je deze al eerder hebt gehad is klein. Bespreek met je huisarts of extra inentingen nuttig zijn als je al eens eerder een hersenvliesontsteking hebt gehad. Als je nog nooit een hersenvliesontsteking hebt gehad dan kan inenten een hersenvliesontsteking voor een groot deel voorkomen. Nederland heeft een uitgebreid beleid om in te enten: vaccinatie volgens het Rijksvaccinatieprogramma. Er bestaan inentingen tegen de meningokokbacterie en tegen de pneumokokbacterie. Dit zorgt voor een betere bescherming tegen typen bacteriën die vaker voorkomen. Maar het beschermt niet tegen alle soorten hersenvliesontsteking.

Baby’s krijgen drie keer een vaccinatie tegen de pneumokokkenziekte: 3, 5 en 12 maanden na geboorte. Daarnaast krijgen baby’s bij 14 maanden een vaccinatie tegen de meningokokkenziekte. De baby krijgt deze inentingen op het consultatiebureau. Als je je kinderen inent, verklein je daarmee ook voor hun opa’s en oma’s het risico op deze ziekte. Als je 14 jaar oud bent, krijg je een tweede vaccinatie tegen de meningokokken.

Ook voor ouderen kan het nuttig zijn om een vaccinatie te krijgen. Mensen van 60 jaar en ouder kunnen sneller en heftiger ziek worden van pneumokokken. Zij krijgen daarom een uitnodiging van de huisarts voor een vaccinatie tegen de pneumokokkenziekte.

De Hersenstichting heeft bij het opstellen van deze tekst dankbaar gebruik gemaakt van adviezen van

• Dr. Matthijs C. Brouwer, neuroloog, Amsterdam UMC
• Nadieh Taks, arts in opleiding tot specialist, GGD Haaglanden
• Merijn Bijlsma, kinderarts, Amsterdam UMC

Laatste update: oktober 2023